Historia

Rys historyczny

W I-II w na teren Prus zaczęli docierać pierwsi rzymianie, głównie kupcy, którzy zajmowali się handlem bursztynem. Wtedy to po raz pierwszy geografowie rzymscy odnotowali nazwę pruskiego plemienia Galindów, zamieszkującego m.in. ziemię wielbarską. W tym czasie na Warmię i Mazury dotarli ze Skandynawii Gepidowie tworzący tzw. kulturę wielbarską. Lud ten wywędrował przed końcem II w n.e. w kierunku Morza Czarnego. Począwszy od VIII-IX wieku zaczęła słabnąć potęga ludu Galindów. W kolejnych wiekach brali oni udział w wyniszczających walkach przygranicznych z książętami polskimi a w połowie XIII w, kiedy pojawili się Krzyżacy, Puszcza Galindzka była ponoć niemal opustoszała.

Wielbark jest miejscowością o bardzo bogatej historii. Znaleziska dokonywane przez szereg lat dowodzą, że tereny te były zamieszkiwane w minionych epokach. Jednak gwałtowny rozwój tych terenów następuje po około 100 latach po przybycie na tereny Prus Zakonu Krzyżaków.

Pierwsze wzmianki mówią o istniejącej na tych terenach osady Bartniki – której początki sięgają jeszcze czasów przedkrzyżackich. Osada ta, wraz z osadą położoną niedaleko zamku – nazywana Wieś Karczmarska, dała początek Wielbarkowi.

Około 1350 roku, w zakolu rzeki Omulew – czyli tzw. „Ostrowku” powstał zamek. Początkowo był warownym zamkiem strażniczym zbudowanym z drewna. Pełnił jednak ważną rolę obronną, o czym świadczy jego wyposażenie wg stanów z 1397r: 2 hełmy, 3 kolczugi, 2 zbroje, 1 napierśnik, 8 tarcz, 4 kusze z „kozią nogą” (czyli kusza, do której napinania używano specjalnej dźwigni z hakami, zwanej „kozią nogą”), 4 kusze ze strzemiączkiem do napinania cięciwy, 8 kusz innego typu, 50 kop mniejszych i większych bełtów oraz 1 małe działo.

W początkowym okresie istnienia Wielbarka głównym zajęciem ludności było bartnictwo oraz praca przy wydobyciu i wytapianiu rudy darniowej. Na rok 1380 datuje się powstanie w pobliżu zamku kuźni hutniczej, w której przerabiano wydobywaną w okolicy rudę darniową. Z 1411 r pochodzą pierwsze wzmianki o kuźnicy w Kucborku. Po Wielbarku jest to zapewne najstarsza istniejąca wieś gminy. Równie stara była prawdopodobnie kuźnica w Wólce Wielbarskiej (wzmianka z 1409 r), która leżała w pobliżu miejsca, gdzie Omulew styka się z południową granicą gminy, choć sama wieś o tej nazwie lokowana była później.

Ostatnią w okolicy hutę w Kucborku, zamknięto w XVIIIw. O skali wydobycia oraz o jakości pracy miejscowych hutników świadczy fakt, iż w Wielbarku wykonywano okucia i kraty do zamku w Malborku.

Miejscowa ludność, chcąc wykorzystać fakt, że w połowie XVIw. Wielbark był dosyć dużą (ponad 200 mieszkańców) i rozwijającą się miejscowością oraz to, iż częstym gościem zamku wielbarskiego był Książe Albrecht Hohenzollern, który przybywał tu na łowy, postanowiła poprosić o nadanie praw miejskich. Pewne kroki, za zgodą władz, zostały podjęte przez starostę nidzickiego. Między innymi wytyczono obszar miasteczka, sprowadzono nowych osadników. Zajmował się tym starosta nidzicki, ponieważ aż do 1818 roku, Wielbark podlegał temu starostwu. Mimo podjętych działań, zbyt słabe osadnictwo odsunęło na 200 lat marzenia mieszkańców o mieście.

XVII wiek, to powolny rozwój Wielbarka, który został zahamowany m.in. najazdem tatarskim w 1656r. Najazd ten spowodował duże zniszczenia, a ludność musiała chronić się w puszczy koło Łysaka. Mimo tych problemów mieszkańcy dalej dążyli do uzyskania praw miejskich.

Nadanie tych praw nastąpiło 21 lipca 1723r na mocy restryktu królewskiego. Od tego momentu następuje rozwój miejscowości. Na przeszkodzie nie stanęły nawet dwa duże pożary w 1743 i 1763r., które zniszczyły większość miasta.

Największy rozwój miasta nastąpił po 1767r. Wtedy to z polecenia Fryderyka Wielkiego rozpoczęto osuszanie a następnie kolonizacja bagien Łatany. W wyniku tych działań założono wiele nowych wsi podległych Wielbarkowi. Rozwija się również sam Wielbark, w którym przystępuje gwałtowny przyrost ludności:

w 1740 – około 591 mieszkańców
w 1782 – około 1100 mieszkańców
w 1818 – około 1644 mieszkańców
w 1846 – około 2222 mieszkańców

Koniec XVIII i początek XIX w. to rozwój gospodarczy Wielbarka. Najlepiej rozwinęło się sukiennictwo, którego wyroby trafiały na rynki Warszawskie i w Królewcu. Wielu mieszkańców zajmowało się garbarstwem, przetwórstwem tytoniu oraz handlem – głównie z Polską.

Kryzys nastąpił w 1823r., kiedy to władze Królestwa Polskiego wprowadziły wysokie cła na wwóz towarów do Królestwa – sięgające 60 – 100%, co mieszkańcom Wielbarka zajmującym się sukiennictwem przyniosło duże straty. Mimo to targi odbywające się w Wielbarku gromadziły kupców z całych Mazur oraz z Królestwa Polskiego. Były to największe targi na Mazurach.

Druga połowa XIX w. to rozwój infrastruktury drogowej ułatwiającej połączenia z innymi miastami. W latach 1860 – 1862 zbudowano drogę do Szczytna, koniec XIX w. to również początek budowy linii kolejowej Szczytno – Wielbark – Nidzica, która została oddana 1 VII 1900r.

Wiek XIX to również lata wielu klęsk, jakie dotknęły Wielbark. Największe starty przyniósł pobyt Napoleona w Wielbarku w 1807r. Wtedy to uległo zniszczeniu 24 domy oraz 221 zabudowań gospodarczych. W 1812r. – podczas drugiego przemarszu wojsk francuskich zniszczeniu uległy 22 domy oraz 45 zabudowań gospodarczych.

27 I 1813r. przybył do Wielbarka car Aleksander I, który oczekiwał tu przez kilka dni na decyzję władz Pruskich dotyczącą wojny z Francją. Według przekazów żołnierze rosyjscy zachowywali się nie lepiej niż wojska francuskie, co zapewne również przyniosło szereg strat. Z innych klęsk nawiedzających Wielbark można wymienić m.in. pożary, w których zniszczeniu uległo ponad 80 domów oraz ponad 100 zabudowań gospodarczych, epidemie cholery oraz przynoszące największe straty – klęski nieurodzaju, które powodowały głód wśród mieszkańców.

Początek XX wieku to dalszy rozwój gospodarczy Wielbarka. Zostaje wybudowanych kilka nowych zakładów przemysłowych m.in.: 2 tartaki, mleczarnia, cegielnia, rzeźnia. Rozpoczęto również układanie chodników na terenie miasta. W 1910r. Wielbark otrzymał nowy herb z rycerzem na tle bramy miejskiej i dwiema sosnami.

Wybuch I wojny światowej spowodował wkroczenie wojsk rosyjskich do miasta, które było ważnym punktem zaopatrzeniowym dla wojsk rosyjskich. Okolice Wielbarka (Karolinka) są też miejscem samobójczej śmierci gen. Samsonowa po przegranej bitwie pod Tannenbergiem.

Po zakończeniu działań wojennych nastąpił kryzys gospodarczy na terenie całych Prus, który został przezwyciężony po dojściu do władzy Adolfa Hitlera. Kryzys udało się opanować dzięki masowym pracom interwencyjnym przy melioracji Mazur oraz poprzez oddłużenie miejscowej ludności. Wpłynęło to na polepszenie sytuacji materialnej mieszkańców.

Kolejna wojna, również mocno dotknęła mieszkańców Wielbarka. To z tych okolic wyszło uderzenie armii niemieckiej w kierunku na Mławę i Warszawę. Ze względu na dogodne połączenia kolejowe działały tutaj niemiecki pociągi pancerne Nr 1 i 3, których miejscem stacjonowania było Szczytno. W 1944 roku w Wielbarku znajdowały się oddziały naprawcze niemieckiej 102 Brygady Pancernej.

21 I 1945 r. do Wielbarka wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. Zniszczenia wojenne w Wielbarku szacowane były na 60%. Rozpoczynał się nowy etap w dziejach Wielbarka.

26 maja 1945r. władza rosyjska przekazała władzę w Szczytnie nowemu staroście. Zostaje utworzony powiat szczycieński składający się z 3 gmin miejskich – Szczytno, Pasym, Wielbark oraz 11 gmin wiejskich. Niestety w 1946 r. Pasym oraz Wielbark utrąciły prawa miejskie. Gminę Wielbark w dzisiejszych granicach powołano w wyniku reformy administracyjnej w 1976 r. W 1990 r odbyły się pierwsze wolne wybory do władz gminnych.

Opracował Andrzej Walewski

Źródła
Max Toppen, Historia Mazur, wyd.Borussia, Olsztyn 1995
Szczytno, z dziejów miasta i powiatu, pod. red. Jan Jałoszynski, wyd. Pojezierze, Olsztyn 1962
Powiat szczycieński, Przeszłość – Współczesność, praca zbiorowa, Szczytno 2006
Halina i Waldemar Trojca, Panzerzuge 1, wyd. Militaria, W-wa 1995
Militaria XX Wieku, nr 4(13), 2006,
Focus Historia nr 12/2006